Jan Rotmans: “supply chains moeten op de schop”

Klimaatcrisis, grondstofcrisis, energiecrisis; de ene crisis is nog niet voorbij, of de volgende dient zich alweer aan. Volgens Rotmans is dit kenmerkend voor de transitiefase waarin we ons bevinden. Het is een fase van chaos tussen het ene evenwicht en het andere evenwicht. Al zijn hele leven bestudeert hij dit soort processen en voor hem komen de huidige problemen dan ook niet als een verrassing. Iedere crisis is het begin van iets nieuws, een blessing in disguise die juist nodig is om mensen tot andere gedrag te bewegen, tot elektrisch rijden of tot het aanschaffen van zonnepanelen. “Het begint met een klein groepje maar als 25% van de populatie overstag is, volgt de rest vanzelf. Dat kantelpunt hebben we met zonnepanelen nu al bijna bereikt.”

China beheerst grondstofketen

“Eén van de crises die jullie supply chains hard gaat raken is de grondstofcrisis”, waarschuwt de hoogleraar. Er zal vooral een groot tekort aan kritieke metalen ontstaan, zoals lithium, silicium en kobalt, want die zijn juist nodig om zonnepanelen, windmolens en accu’s te produceren. “Om onze klimaatdoelen te halen hebben we hier in Europa tot 2030 zeker 17 keer zoveel lithium nodig als dat we nu gebruiken, maar de productielijnen zijn voor een groot deel in handen van China. Wij hebben ons in Europa wat dat betreft in slaap laten sussen en nu hebben we een groot probleem. De prijzen zullen exploderen.”

Zonnepalen door de schredder

Om het hoofd te bieden aan de toenemende grondstofschaarste, moeten bedrijven zuiniger gaan produceren, minder verspillen én circulaire supply chains bouwen. Over dit laatste wordt veel gepraat maar staat praktisch gezien nog helemaal in de kinderschoenen, moet hij tot zijn spijt vaststellen. “De meeste bedrijven zitten nog helemaal vast in hun oude, lineaire wegwerpeconomie. Wij gooien in Nederland jaarlijks voor 150 miljoen kilo aan kleding weg, daarvan wordt slechts 1% opnieuw gebruikt. En denk eens aan al die zonnepanelen die we nu massaal op ons dak leggen. Die zijn niet gemaakt om te recyclen, dus die gaan straks allemaal door de schredder.”

Krankzinnig lange supply chain

Supply chains zijn ook nog totaal niet duurzaam. Decennialang lag de focus op kostenverlaging en efficiency waardoor tot extreem lange productieketens zijn ontstaan. Rotmans noemt als ultieme voorbeeld het Engelse sportmerk Slazenger, dat tennisballen produceert. “Wanneer zo’n tennisbal op Wimbledon arriveert hebben de grondstoffen en de halffabrikaten maar liefst 80.000 kilometer over de aarde afgelegd. Volgens Slazenger is het de meest kosten-efficiënte manier om een tennisbal te maken maar dat is toch krankzinnig! Denk aan de enorme CO2-uitstoot en alle verspilling die hiermee gepaard gaat. En het is ook nog eens uiterst risicovol. Er hoeft maar ergens in de keten een disruptie op te treden en alles ligt plat.”

Schaduwlijn bij Ikea

Bedrijven moeten hun supply chain niet optimaliseren maar transformeren, is zijn devies. Ketens moeten kleinschalig en circulair worden, met hoogwaardige producten en coöperatief samenwerken. Hij adviseert bedrijven naast hun bestaande business alvast een soort schaduwlijn op te zetten, om te testen en ervaring op te doen. Als voorbeeld noemt hij Ikea dat in Nederland experimenteert met recycling van producten. “Die bereiden zich voor op een toekomst waarin consumenten geen meubels meer kopen maar huren of leasen. De meubels worden daarna weer ingeleverd zodat Ikea er nieuwe meubels van kan maken. Briljant: hiermee creëert Ikea zijn eigen grondstoffenketen en er verdwijnt niks in het milieu.”

Slopers en bouwers

Het is nogal een boodschap die Rotmans de bezoekers van het INEX-event voorhoudt. Dit zijn veelal managers die binnen hun bedrijf de genoemde veranderingen in goede banen moeten leiden. Maar  hoe begin je daaraan? “Kijk allereerst eens naar jezelf”, tipt hij. “Wat voor type manager ben je en ben jij überhaupt wel iemand die zo’n verandering kan leiden? Bij verandertrajecten heb je verschillende typen mensen nodig: slopers, bouwers, verbinders, koplopers, volgers, etc. Probeer de kar vooral niet in je eentje te trekken maar vorm een goed team van mensen die complementair zijn aan elkaar.”

Ga niet polderen

Een andere les die hij wil meegeven is om niet te gaan polderen. “Probeer geen breed draagvlak voor je transitie te krijgen. Dit zijn we in Nederland wel gewend, maar ik heb honderden keren gezien dat dit niet werkt. Je hebt altijd met een grote groep mensen te maken die helemaal niet wíl veranderen. Die zeggen ‘ja’ maar denken ‘nee’, omdat ze bijvoorbeeld vrezen voor hun baan. Die groep noem ik meestribbelaars. Als je die erbij betrekt gaan ze in allerlei werkgroepjes zitten, stuurgroepjes, klankbordgroepjes, en voor je het weet is alle energie uit je project verdwenen.”

Zijn advies: Begin een transitie klein, begin met een groepje mensen die echt willen, en maak er een zoektocht van. Ga niet te strak plannen want het is allemaal nog te onzeker, maar formuleer wel waar je over vijf jaar wilt staan. Denk groot, begin klein. Maak het vooral aantrekkelijk en spannend. Je zult dan zien dat er vanzelf meer mensen aanhaken en als je dan het kantelpunt van 25% bereikt, komt de rest vanzelf.